'Zonder ervaringskennis slaat beleid vaak de plank mis'

Ervaringsdeskundigheid staat bij veel organisaties weliswaar op de kaart, maar heeft vaak nog een onduidelijke status en betekenis. Ervaringskennis is nog onvoldoende ingebed als noodzakelijke bron van kennis. De master Ervaringsdeskundigheid bij Windesheim draagt bij aan het duurzaam implementeren van ervaringskennis in alle lagen van organisaties, meent lector Alie Weerman van het lectoraat GGZ en Samenleving. 

Wat is de achtergrond van ervaringsdeskundigheid?

‘Ervaringsdeskundigheid is ontstaan vanuit een cliënten- en tegenbeweging. Eigenlijk als aanklacht tegen de manier waarop de zorg en andere sectoren zijn georganiseerd en hoe beleid tot stand komt. Én als een oproep om beter te luisteren  naar de mensen waar het om gaat. Ervaringsdeskundigen hebben zelf te maken gehad met verschillende vormen van ontwrichting en hiermee leren omgaan. De kennis die zij hierbij opdeden, gebruiken zij om anderen te ondersteunen. Zonder ervaringskennis slaat beleid vaak de plank mis en vallen er slachtoffers. De toeslagenaffaire heeft ons wat dat betreft weer met de neus op de feiten gedrukt. 

De situaties  waar de master zich op richt zijn divers: armoede, verslaving, schulden, trauma’s,  geweld, psychische aandoeningen, uitsluiting. Goed beleid maken voor mensen die hier mee te maken hebben, vraagt om kennis van binnenuit, van de mensen zelf: ervaringskennis  Als je het hebt over verslaving moet je bijvoorbeeld weten dat er dan ook vaak sprake is van schuldenproblematiek en dat een verslaving doorwerkt op naastbetrokkenen. Dat ook schaamte en negatieve beeldvorming een rol speelt en hoe belangrijk het is om hoop op herstel te creëren. Je moet oog hebben voor samenhang en voor de soms subtiele en onzichtbare en gelaagde complexiteit van het leven: dat is de sleutel tot beter beleid. Weten ‘hoe het is’ in het echte leven. Professionele ervaringsdeskundigen zetten deze ervaringskennis op een deskundige manier in om ruimte te creëren voor herstel, rechtvaardigheid en ontwikkeling.’  

Wat is de betekenis van deze master?

‘Met deze master leiden we ervaringsdeskundigen op die binnen organisaties kunnen zorgen dat de noodzakelijke volgende stap wordt gezet. Zij kunnen de gewenste cultuurverandering ondersteunen. We willen met de master geen hiërarchie in ervaringsdeskundigheid creëren zoals sommige mensen denken, maar mensen opleiden die de rol en betekenis van ervaringsdeskundigheid binnen organisaties kracht bij kunnen zetten.’

Is dat nodig? Steeds meer organisaties werken toch met ervaringsdeskundigen?

‘Ervaringsdeskundigheid is redelijk geaccepteerd en inmiddels geformaliseerd. Iedereen zegt ja en is ervan overtuigd dat beleid beter moet aansluiten bij de mensen waarover het gaat en dat daarbij ervaringsdeskundigheid nodig is. Maar toch lukt dat vaak nog niet. We weten inmiddels uit ervaring dat als ervaringsdeskundigheid niet goed in het strategisch en operationeel beleid is meegenomen, het dan ook weer inzakt. Er zijn bestuurders, beleidsmedewerkers, managers en vernieuwers nodig met ervaringsdeskundigheid. Een mooi voorbeeld vind ik de aanstelling van Tim ’S Jongers als directeur van de Wiardi Beckman Stichting. Dat is iemand die zelf is opgegroeid in een situatie van armoede en onzekerheid en daardoor weet wat er leeft bij de mensen in de achterstandswijken. Bestuurders die zelf zeggen dat ze er ergens mee geworsteld hebben, kunnen bovendien heel destigmatiserend zijn.’

Wat is de verklaring voor dat achterblijven?

‘In de hogere lagen van bestuurders en managers is ervaringsdeskundigheid vaak nog iets waar ze niet goed raad mee weten. In de praktijk worden er wel ervaringsdeskundigen aangesteld, die vervolgens vaak verlegen zijn met hun rol en moeten opboksen tegen situaties waarin zij te weinig ruimte krijgen, of waarin hun kennis onvoldoende wordt erkend. Ze werken soms tegen bestaand beleid in en ontregelen starre en afstandelijke werkwijzen. Daarmee kun je ook in de problemen komen. Bij het bottom-up werken kun je ook je hoofd stoten, iets wat ervaringsdeskundigen regelmatig merken. Zij hebben back-up nodig van het management en het bestuur. Binnen de GGZ en aanpalende sectoren werken nu zo’n 900 mensen als ervaringsdeskundige. Maar het gaat niet zozeer om de ervaringsdeskundigen op zich, maar om de bron van kennis die zij meebrengen. Het aanvaarden van deze bron van kennis betekent dat je als organisatie een geheel andere werkwijze moet gaan hanteren: persoonlijker, gelijkwaardiger en met erkenning van deze kennis. Het betekent dat je deze bron van kennis meeneemt bij alles wat je doet in de organisatie.  Hiervoor zijn professionele ervaringsdeskundigen nodig. We zijn op een punt gekomen dat deze van oorsprong bottom-up-beweging ook top-down-support nodig heeft. De masterstudenten worden hiervoor opgeleid.’

Wie zijn de studenten die de master volgen en wat gaan ze doen?

‘Het zijn mensen die zelf ervaringsdeskundig zijn en ervaring hebben met het inzetten van hun ervaringskennis in de praktijk en bovendien hierin al scholing hebben gevolgd. Ze hebben zelf ervaringen met ontwrichting en herstel. De master die ze volgen is een deeltijdopleiding waarbij ze per week afwisselend één dag naar school komen en één dag online les krijgen. In twee jaar kunnen ze een wettelijk erkend masterdiploma Ervaringsdeskundigheid behalen.  
Tijdens de master leren ze hoe je ervaringskennis duurzaam kunt implementeren in organisaties, ze pakken praktijkvraagstukken op, schrijven een beleidsstuk en werken in de praktijk met Participatief Actie Onderzoek (PAR). Ook bedenken ze een destigmatiseringsproject en voeren dat uit. Dat kan van alles zijn: het bedenken en initiëren van bijscholing voor professionals binnen hun eigen organisatie, ludieke acties, een taalanalyse: hoe wordt er binnen de organisatie over mensen gepraat. Er is veel mogelijk.’ 

Welke moeilijkheden moeten er nog overwonnen worden?

‘Ervaringsdeskundigheid erkennen, betekent dat je als organisatie echt anders gaat werken. Dat je bijvoorbeeld af durft te wijken van protocollen en regels. Dat is best moeilijk, ook voor ervaringsdeskundigen zelf. We merken dat ook de ervaringsdeskundige maatschappelijk werkers en verpleegkundigen die we opleiden, soms drempels ervaren en bang zijn dat ze niet meer professioneel bezig zijn. Bang dat ze een grens overschrijden, dat ze klachten zullen krijgen. Het vraagt om een zorgvuldige afweging van afstand en nabijheid en van vernieuwing en aanpassing. Daar kunnen ze van in de war raken. Het is ook best een ingewikkelde rol, op een andere manier werken betekent dat je er soms ook alleen voor staat. Dan moet je sterk zijn en durf hebben. Daarom is het fijn dat de studenten in een vaste groep les krijgen zodat ze elkaar daarin kunnen steunen. Er is nog een hoop werk te doen om tot een andere werkwijze te komen en om de menselijke maat weer voorrang te geven boven de systemen.’

Master Ervaringsdeskundigheid